Strona główna

        Doświadczenia naukowe i aspekty związane z obserwacjami prowadzonymi w ramach działalności społecznej obecne są na różnych poziomach wskazanej monografii nadając jej charakter socjo-politycznego studium teoretyczno-empirycznego. Pod wieloma względami forma publikacji zbliżona jest do sposobu omawiania problemów samorządu terytorialnego przez Jerzego Regulskiego. Dla zapewnienia rzetelnego określenia i ujawnienia własnego sposobu postrzegania samorządu lokalnego, w książce określiłem się jako osoba przez wiele lat zaangażowana społecznie, politycznie i emocjonalnie na rzecz wzmocnienia samorządu lokalnego, w kierunku realizacji postulatów bliskich tzw. ideologii lokalizmu. Wydaje się, że jest to pewna zaleta podjętego przedsięwzięcia, chociażby ze względu na to, iż trudne (o ile w ogóle możliwe) byłoby intencjonalne uczestnictwo (nakierowane wyłącznie na przeprowadzenie badania naukowego) w roli radnego czy członka zarządu, bez jakiegokolwiek osobistego zaangażowania społecznego i odnajdywania się w ramach konkurujących ze sobą podmiotów.

Wśród szeregu przyczyn uzasadniających potrzebę napisania wskazanej monografii, szczególnie ważne wydają się następujące:

- istnieje niedobór opracowań naukowych, wskazujących na trudności i błędy w procesie tworzenia samorządu lokalnego w okresie transformacji systemowej w Polsce;

- niewiele jest publikacji o charakterze wielowymiarowym, których autorzy zajmują się nie tylko stroną naukową, ale i praktyczną w związku z doświadczeniami i spostrzeżeniami własnymi, co do tego jak system funkcjonuje niejako od środka;

- dostrzegam deficyt publikacji pomocnych w skorygowaniu utrudnień systemowych, które charakteryzowałyby się pogłębioną refleksją nad usytuowaniem samorządu lokalnego w ramach organizacji państwa, uwzględniających propozycje przeprowadzenie reformy, czy też dokonanie korekty systemowej;

- stosunkowo niewiele jest monografii inspirujących w użyteczny sposób zarówno środowiska naukowe, jak i samych organizatorów funkcjonowania polskiego samorządu lokalnego w szerokim ujęciu, obejmującym zarówno polityków, funkcjonariuszy różnych szczebli samorządu terytorialnego, urzędników a także działaczy społecznych zaangażowanych w różnych formach partycypacji związanej z podejmowaniem inicjatyw na poziomie lokalnym;

- potrzebna wydaje się publikacja naukowa, która uwzględnia także używanie i rozumienie przystępnych, a nawet publicystycznych sformułowań i opinii, co ujawnia się w niektórych miejscach monografii. Wynika to z założenia, że język naukowy nie powinien mieć bezwzględnie i w każdym przypadku charakteru hermetycznego;

- niewiele jest monografii, w których przejawia się ekspresja autora, wyrażana w celu ujawnienia (równolegle do stonowanych i zdystansowanych wniosków badawczych) także rzeczywistego, nieukrywanego zaangażowania w stosunku do podejmowanych problemów i autentycznej pasji osoby świadomie uczestniczącej w działalności samorządu terytorialnego. Dostrzec warto walory naukowe takiego wielowymiarowego ujęcia, w którym autor jest zarówno badaczem, jak i obiektem badanym, obserwatorem zewnętrznym, jak i zarazem wewnętrznym, uświadamiającym sobie zróżnicowanie własnych ról i różnorodność perspektyw w zależności od przyjęcia danego punktu widzenia;

- potrzeba wydaje się także publikacja zawierająca pewną prowokację badawczą w stosunku do „niekwestionowanych” osiągnięć transformacji systemowej. Forma niniejszej publikacji z założenia ma być nieobojętna, nieco kontrowersyjna, a zapewne nawet dla części czytelników irytująca i wywołująca potrzebę reakcji konfrontacyjnej;

- monografia ta może być przydatna dla zwrócenia uwagi środowiska naukowego, samorządowców oraz polityków na dynamikę zmian w obrębie funkcji i znaczenia samorządu lokalnego.

W monografii przedstawiłem samorząd lokalny jako jeden ze zmieniających się elementów społeczeństwa i jego kultury. Uwzględniłem w badaniach to, że z biegiem czasu modyfikują się oczekiwania społeczne, wyobrażenie o roli państwa, o głębokości decentralizacji, czy o zakresie subsydiarności, zmieniają się bowiem potrzeby społeczne, pojawiają się nowe formy komunikacji i nowe formy aktywności gospodarczej.

Celem monografii jest identyfikacja przeszkód związanych z kształtowaniem się podmiotowości samorządu lokalnego w Polsce. Wiąże się to z problemem ustalenia znaczenia lokalnego potencjału społecznego, a także z oceną jakości funkcjonowania wspólnot terytorialnych we współczesnej Polsce z punktu widzenia instytucjonalizacji demokracji i decentralizacji.

Realizacji celu badawczego towarzyszy dążenie do wskazania kierunków przemian systemowych, możliwej decentralizacji administracji publicznej i naświetlenie problemu oddziaływania politycznego centrum decyzyjnego w kraju na kształtowanie roli gmin i powiatów oraz zmianę znaczenia wspólnot lokalnych.

Podjęcie tego szczególnego tematu spowodowane było zamiarem scharakteryzowania przejawów niekonsekwencji rozpoczętego po 1989 roku w Polsce procesu decentralizacji i wskazania kluczowych problemów organizacyjnych w formowaniu się samorządowej wspólnotowości terytorialnej. Towarzyszyło temu przedsięwzięciu dążenie do przedstawienia przykładów niekorzystnych uwarunkowań wynikających z przebiegu transformacji systemowej a także refleksja nad tym, czy można było zahamować zjawiska społecznie niepożądane w obszarze samorządu terytorialnego, nie naruszając istoty wspólnotowości, oddolnej samoorganizacji i decentralizacji. Chodziło zatem o zidentyfikowanie różnorodnych uwarunkowań systemowych najsilniej rzutujących na destabilizację samorządności lokalnej.

W monografii sformułowałem dwie, główne hipotezy:

1. W wyniku transformacji systemowej w Polsce faktycznie utworzony został samorząd lokalny, mający podmiotowe znaczenie w ramach organizacji państwa i zaspokajania zbiorowych potrzeb mieszkańców. W szczególności samorząd lokalny jest społecznie legitymizowanym podmiotem, szanowanym przez organy państwowe, który został skutecznie utworzony na mocy regulacji prawnych (oraz innych działań społeczno-organizacyjnych w państwie), jest partnerem dla administracji rządowej, funkcjonuje zgodnie z demokratycznymi standardami, jest utrwalony organizacyjnie i wspiera go szeroka partycypacja społeczna.

2. W wyniku transformacji systemowej w Polsce formalnie utworzony został samorząd lokalny, niemający jednak podmiotowego znaczenia w ramach organizacji państwa i nieadekwatny do zaspokajania zbiorowych potrzeb mieszkańców. W szczególności nie udało się skutecznie wykreować upodmiotowionej, odpowiedzialnej, samorządowej wspólnoty o charakterze lokalnym ani działaniami legislacyjnymi, ani innymi przedsięwzięciami organizacyjnymi, zaś te wspólnoty, które faktycznie istnieją, są zamknięte, zaściankowe, a ich cele nie służą rozwojowi demokratycznego i nowoczesnego samorządu, ponadto administracja rządowa nie znajduje się w partnerskich relacjach z administracją samorządową, która także w zależności od bieżącej polityki na szczeblu krajowym traktowana jest instrumentalnie.

W prezentowanej pracy chodziło o ukazanie dynamicznie zmieniającego się samorządu lokalnego, jako organizacji współczesnych, polskich społeczności, zamieszkujących określone obszary, a nie o wspólnotę jako taką, z całym bagażem towarzyszących temu badań i zagadnień antropologicznych. Uwzględniłem jednak wagę dyskusji na temat tego, czy autentyczna wspólnota opisywana przez antropologów kiedykolwiek istniała, w zestawieniu z cytowanym w monografii, oryginalnym przekonaniem Zygmunta Baumana, kwestionującego taki pogląd. Postawione w pracy pytania, dotyczące sensu tworzenia wspólnoty za pomocą instrumentów prawnych w Polsce, mają głównie charakter wątpliwości semantycznych. Dotyczy to m.in. rozważań nad zasadnością posługiwania się pojęciem zrzeszenia, stowarzyszenia zamiast pojęcia wspólnoty.

W publikacji tej nie opisywałem w równym stopniu wszystkich trzech szczebli samorządu terytorialnego (gminnego, powiatowego i województwa). Koncentracja badawcza skupia się przede wszystkim na samorządzie lokalnym, czyli gminnym i w nieco mniejszym zakresie powiatowym. Poziom regionalny dotyczący 16 województw samorządowych ze względu na charakter ponadlokalny nie znajduje się w głównym nurcie analizy, aczkolwiek jest w wielu miejscach uwidoczniony w tle podejmowanych badań.

W odniesieniu do hipotez badawczych sformułowałem pytania w dwóch ujęciach: ilościowym i jakościowym. Weryfikacja problemu pod kątem ilościowym wiązała się z pytaniami:

- czy stworzono rzeczywiście wspólnoty samorządowe po 1989 roku?

- jak znaczne jest to zjawisko i czy można odnaleźć w Polsce takie wspólnoty?

- jakie działania podejmują centralne organy państwa i politycy wobec samorządu lokalnego w kontekście jego upodmiotowienia lub uprzedmiotowienia?

Z kolei weryfikacja problemu pod względem jakościowym wywołana
została pytaniami:

- jakie oddziaływanie mają nowe idee związane z upodmiotowieniem społeczności lokalnych?

- czy funkcjonowanie wspólnot samorządowych jest korzystne z punktu widzenia tworzenia demokratycznego państwa?

- czy obecny charakter uczestnictwa obywateli i działaczy samorządowych w życiu gminy jest zgodny z pierwotnymi założeniami ustawodawcy?

- czy funkcjonowanie samorządu lokalnego jest użyteczne z punktu widzenia eliminacji dewiacyjnych form partycypacji obywatelskiej a także w procesach zarządzania i administrowania?

- czy samorząd lokalny jest instrumentalnie traktowany w ramach gry politycznej
zdominowanej polityką na szczeblu centralnym?

Zadałem także fundamentalne dla prezentowanej rozprawy pytania:

- czy nowe władze lokalne w Polsce, nowi przedstawiciele w istocie byli od początku wyrazicielami woli wspólnoty terytorialnej?

- czy w ogóle taka wspólnota istniała w momencie wprowadzenia reformy samorządowej?

- czy zmiany formalno-prawne „wymuszające” w pewnym sensie tworzenie wspólnoty, w jakimś sensie ją w istocie wykreowały?

Doświadczenie polskie w omawianym zakresie rozpatruję w kontekście socjologicznego sposobu rozumienia wspólnoty w konfrontacji z tendencjami do formalnego narzucenia jej tworzenia i odgórnej organizacji z wykorzystaniem do tego celu instrumentów prawnych. Wskazuję też na problem związany antysystemowymi działaniami oddolnymi, mogącymi stanowić zaprzeczenie nowoczesnego ładu prawnego oraz przejrzystej partycypacji, budowanej na bazie odpowiedzialności, czy poszanowania norm demokratycznych.

W monografii szczególnie opisane zostały aspekty transformacyjne w znaczeniu negatywnym. Zastrzegłem jednak, że istnieje wiele pozytywnych i dobrze rozwijających się inicjatyw i przykładów demokratycznej partycypacji obywateli. W prezentowanej pracy chodzi jednak o przeanalizowanie trudności organizacyjnych, stojących na drodze do instytucjonalizacji samorządu lokalnego i o zbadanie tego, czy są one rozwiązywane tak, aby doprowadzić do wzmacniania jego podmiotowej roli, czy raczej do deprecjacji.

Struktura prezentowanej rozprawy jest odzwierciedleniem realizowanego systematycznie planu badawczego w odniesieniu do zastosowanych metod badawczych. Publikacja składa się z trzech części podzielonych na rozdziały.

Część pierwsza ma głównie charakter teoretyczny i historyczny oraz stanowi wprowadzenie do omawianych w pracy jakościowych badań empirycznych z udziałem funkcjonariuszy samorządu terytorialnego.

W pierwszym rozdziale przedstawiłem problemy teoretyczne, stanowiące punkt wyjścia dla dalszych rozważań, a także scharakteryzowałem historyczne uwarunkowania dotyczące procesu budowy samorządu terytorialnego w Polsce. W rozdziale tym poruszyłem aspekt kulturowy oraz teoretyczny zarys możliwego ukierunkowania definicyjnego w zakresie rozumienia podmiotowej roli samorządu lokalnego, gdzie wskazałem na podstawy uzasadniające przedstawienie tego problemu jako procesu w układzie dynamicznym.

W rozdziale drugim omówione zostały problemy semantyczne i sposoby pojmowania samorządu lokalnego w kontekście współczesnych, polskich uwarunkowań organizacyjnych. Przedstawiłem założenia lokalizmu i sposoby jego rozumienia, problematykę lokalności m.in. w kontekście globalizacji, a także rozumienia podmiotowości w odniesieniu do samorządu terytorialnego. Poruszone zostały tu kwestie takie jak decentralizacja i dewolucja państwa, atrybuty suwerenności, kierunki upodmiotowienia i uprzedmiotowienia w układzie relacji
organów władzy państwowej i samorządowej, administracji i mieszkańców. Przeanalizowałem tu również problem budowania demokracji lokalnej w kontekście trudności w formowaniu społeczeństwa obywatelskiego, a także struktury organizacyjnej, barier i ułatwień z niej wynikających.

Trzeci rozdział odnosi się do problemu istnienia „naturalnej” wspólnoty lokalnej, solidarności gminnej i swobód gminnych w konfrontacji z celami państwa. Mowa tu o próbach ujednolicenia i o problemie wspólnotowości prowincjonalnej, „zaściankowej”. Scharakteryzowałem samorząd lokalny w polskim porządku prawno-organizacyjnym, problem kreowania wspólnoty „z mocy prawa” w zestawieniu z socjologicznym ujęciem wspólnoty. Zaznaczyłem problem iluzorycznego istnienia wspólnoty w wyobrażeniu decydentów i otoczenia społecznego. Przeprowadziłem analizę porównawczą nazw komitetów wyborczych z wyborów samorządowych 2010 r. pod kątem zróżnicowań nawiązywania w poszczególnych regionach Polski do określeń wspólnotowych, „naszości” (swojskości terytorialnej), a także do nazw budowanych na nazwisku lokalnego lidera.

W czwartym rozdziale przedstawione zostały aspekty związane z budowaniem identyfikacji wspólnotowej na poziomie lokalnym. Omówiłem problematykę lokalnego potencjału społecznego, jego jakości, zaufania społecznego i kooperacji. Poruszony został tu problem funkcjonowania demokracji przedstawicielskiej i demokracji proceduralnej w zestawieniu z postulatami demokracji deliberatywnej, partycypacyjnej (uczestniczącej). Podjęte tu rozważania koncentrują się na substancjalnych aspektach demokracji. W szczególności dotyczy to patologii władzy, układów nieformalnych, klik, braku przywiązania do wzorców, wartości i ideałów demokratycznych. Dochodzi do tego kontrowersyjna problematyka inicjatyw samorządowych na rzecz zwiększenia partycypacji i kwestia fikcyjnej partycypacji.

W piątym rozdziale opisałem wyniki badania Samorząd terytorialny w okresie
transformacji ustrojowej w Polsce. Innowacje funkcjonowania wspólnoty i więzi społecznej na poziomie lokalnym prowadzonego przeze mnie w 2010 roku, z udziałem funkcjonariuszy samorządu lokalnego. Scharakteryzowałem tu funkcjonariuszy samorządowych uczestniczących w indywidualnych wywiadach pogłębionych. Opisałem główne cechy respondentów, ich doświadczenia, ocenę sytuacji własnej, identyfikację polityczną, a w szczególności stosunek do podziałów politycznych na poziomie samorządu lokalnego, co jest jednym z istotnych aspektów poruszanych w studium.

Część druga monografii wiąże się z refleksją nad niekonsekwencjami polskiej reformy samorządowej, w której opisane zostały problemy z decentralizacją, próby uprzedmiotowienia samorządów lokalnych w ramach tendencji recentralistycznych i odgórnie „porządkujących”. Uwzględniłem w tej części własne obserwacje wynikające z wieloletnich doświadczeń w roli funkcjonariusza samorządu terytorialnego, uczestniczącego w reformowanym systemie organizacyjnym w okresie transformacji systemowej.

W rozdziale pierwszym części drugiej opisałem szczególny przypadek reformy ustrojowej m.st. Warszawy z 2002 r., jako przykład niekonsekwencji transformacji systemowej, ukazujący działania pozornie „usprawniające” i recentralizujące. Warszawa została tu opisana jako swoiste pole politycznych eksperymentów, w wyniku których odgórnie zlikwidowana została samodzielność upodmiotowionych wcześniej części składowych (samodzielnych gmin).

W kolejnym rozdziale zostały przeanalizowane uwarunkowania, stanowiące uzasadnienie dla korekty systemowej funkcjonowania samorządu lokalnego. Przedstawiłem spektakularne przykłady prób odwołania w referendach wójtów, burmistrzów i prezydentów miast w kontekście potencjalnie dewiacyjnych działań samych funkcjonariuszy z jednej strony, jak i problemu jakości otoczenia społecznego z drugiej strony. Przedstawiłem tu negatywne konsekwencje ustrojowego wzmocnienia pozycji organu wykonawczego w gminie. Omówiłem nie tylko przykłady niekorzystnego upodmiotowienia samej jednostki (wójta, burmistrza, prezydenta miasta) jako zagrażającego upodmiotowieniu systemowemu gminy, ale również dewiacyjne upodmiotowienie elementów otoczenia społecznego, chociażby lokalnych grup interesu. Zarysowałem również problem patologii biurokratycznych, przerostu zatrudnienia w jednostkach samorządu terytorialnego i alienacji władzy.

W ostatnim rozdziale drugiej części monografii opisane zostały w szerszym ujęciu kierunki zmian systemowych po 2000 roku (nastawione na przeciwdziałanie patologiom organizacyjnym na poziomie samorządu terytorialnego) jak m.in. zmniejszenie liczby radnych, ograniczenie wysokości diet oraz ustanowienie jednoosobowego organu wykonawczego na poziomie gminy w połączeniu z osłabieniem pozycji rad gmin. W rozdziale tym przeanalizowałem także wypowiedzi funkcjonariuszy samorządowych w ramach badania z 2010 roku (scharakteryzowanego w części pierwszej) pod kątem opinii na temat wyborów, roli pożądanych społecznie wartości oraz wyobrażenia o powinnościach dobrej władzy samorządowej. Ciekawym kontekstem analizy jest tu także porównawcze odniesienie się badanych samorządowców do wzorców zachodnioeuropejskich w konfrontacji ze specyfiką polską. Przeanalizowałem również ich wypowiedzi na temat organizacji pracy na poziomie jednostki samorządu terytorialnego w związku z pożądanymi cechami lidera, mającego być jednocześnie lokalnym autorytetem.

W ostatniej, trzeciej części monografii podjęta została próba wyszczególnienia kluczowych przykładów uwarunkowań funkcjonowania samorządu lokalnego i związanej z nim społeczności lokalnej. Wiąże się to z dążeniem do wskazania czynników wynikających z samej transformacji systemowej jak i tych, których źródłem są inne przyczyny jak np. przemiany cywilizacyjne czy uwarunkowania związane z grą polityczną.

W pierwszym rozdziale części trzeciej ukazane zostały przykłady rozbieżności pomiędzy strategicznymi celami formułowanymi na poziomie ogólnopaństwowym a potrzebami i uwarunkowaniami zróżnicowanych społeczności lokalnych. Zwróciłem uwagę na problematykę polskiej wsi i specyfikę małych gmin, których wspólnotowość nierzadko stoi w opozycji do działań propaństwowych. Omówiłem tu również problem instrumentalnego wykorzystania przez władze państwowe mechanizmu wyrównawczego, tzw. Janosikowego (wraz z zarysem podejmowanych inicjatyw stanowiących reakcję oddolną) w kontekście uprzedmiotowienia samorządów. Z drugiej strony poruszony tu został problem odgórnych ograniczeń dla samorządowej aktywizacji kapitału społecznego, zarówno z powodu powszechnych regulacji prawnych, jak i wewnętrznych barier, układów paternalistyczno-klientelistycznych, które wytwarzane są na poziomie organizacyjnym jednostek samorządu terytorialnego. Jedno z najważniejszych ustaleń badawczych w tym rozdziale dotyczy instrumentalnej i propagandowej strony wprowadzenia przez rząd, programu „Moje Boisko - Orlik 2012”. Omówiłem tu szczegółowo wyniki badania, które przeprowadziłem w styczniu 2013, uzyskując odpowiedzi od 1776 gmin w sprawie wyszczególnienia kosztów realizacji inwestycji sportowych. Wyniki te wskazują na znaczne obciążenie finansowe samorządu przy nieproporcjonalnie niskim zaangażowaniu strony rządowej, dzięki wykorzystaniu specyfiki systemu podatkowego. Omówiłem tu również problem realizacji tzw. schetynówek (Narodowy Program Przebudowy Dróg Lokalnych 2008-2011) m.in. w kontekście potencjalnego upolitycznienia partycypacji samorządów w programie.

W następnym rozdziale podjęty został problem realizacji celów samorządu terytorialnego w kontekście prób politycznego uprzedmiotowienia. Na podstawie przeprowadzonych wywiadów pogłębionych z funkcjonariuszami samorządu lokalnego, poruszyłem kwestię rozumienia celu istnienia tego podmiotu. Opinia radnych i przedstawicieli władz wykonawczych na ten temat służy weryfikacji hipotezy o lokalistycznym wyobrażeniu celów samorządu lokalnego w badanym środowisku. Z drugiej strony, w rozdziale tym zostały wyraźnie wyszczególnione kontrowersyjne elementy obserwacji uczestniczącej w związku z pełnioną przeze mnie wcześniej funkcją publiczną oraz politycznymi i prawnymi konsekwencjami podejmowanej działalności. Perspektywa ta ukazuje badany samorząd terytorialny (m.st. Warszawa i była gmina Warszawa-Targówek oraz funkcjonariusze publiczni) jako zinstrumentalizowany przedmiot „gry” politycznej. Podjęta została tu próba zarysowania okresowych tendencji reorganizacyjnych, m.in. recentralistycznych w procesie transformacji systemowej z punktu widzenia upodmiotowienia i uprzedmiotowienia samorządu terytorialnego. W celu ukazania problemu instrumentalnego, odgórnego wykorzystania samorządu, w rozdziale tym przedstawiłem także niektóre wywiady z ministrami przeprowadzone przeze mnie w okresie pełnienia funkcji redaktora naczelnego miesięcznika „Przegląd Samorządowy. Monitor Zamówień Publicznych”.

W rozdziale trzecim przedstawione zostały uwarunkowania towarzyszące tworzeniu samorządu lokalnego, które wynikają z destabilizacji związanej z transformacją systemową. Wskazałem tu problem tworzenia społeczeństwa obywatelskiego w kontekście oddziaływania potencjalnie ważnego „gracza” w systemie jakim wydaje się być Kościół rzymskokatolicki oraz przeanalizowałem opinie badanych funkcjonariuszy na temat wpływu Kościoła na samorząd. Poddałem krytycznej analizie rolę ustawodawstwa w tworzeniu samorządu z punktu widzenia nadziei, idei i złudzeń reformatorów systemu po 1989 roku. W toku rozważań poruszona została rola massmediów i ich transformacyjnej roli w zmienianiu i postrzeganiu samorządu lokalnego.

W ostatnim rozdziale przeprowadziłem analizę, dotyczącą oddziaływania transformacji systemowej, odnoszącą się także do zmian zachodzących w obrębie małych, tradycyjnych i pozornie wspólnotowych społeczności lokalnych. W związku z tym, w charakterze egzemplifikacyjnym, przywołałem tu także adekwatne wnioski z badań empirycznych odnoszących się do kontekstu antropologicznego i socjologicznego. Omówiono tu także problemy poruszone w ramach wywiadów pogłębionych z samorządowcami w 2010 roku w kontekście wypowiedzi na temat zagrożeń dla własnej społeczności lokalnej, a także oceny tego, jak w ich miejscowościach kształtują się więzi międzyludzkie od początku transformacji systemowej. Analiza tych wypowiedzi służy ustaleniu, czy w okresie przemian po 1989 roku następuje rozpad wspólnoty lokalnej, czy też ma miejsce również budowanie nowej identyfikacji związanej z tzw. ideologią lokalizmu mogącą służyć wzmacnianiu systemowej, podmiotowej roli samorządu lokalnego.

W aneksie do książki zamieściłem analizy i wnioski z badań nad rolą samorządu terytorialnego w zaspokajaniu zbiorowych potrzeb mieszkańców. Przedstawiłem tu nieomówione w głównym nurcie niniejszego studium problemy poruszone w ramach wspomnianych wywiadów pogłębionych z 2010 roku. Omówiłem również wnioski z badania, którym kierowałem: „Wybory 2006 - badanie wzajemnych oczekiwań wyborców i samorządowców. Raport Centrum Badań Marketingowych INDICATOR we współpracy z Polską Agencją Prasową” z października 2006 roku. Przeanalizowałem m.in. poziom zadowolenia respondentów z działalności samorządu na poziomie gminy, powiatu i województwa, oceny wprowadzenia bezpośrednich wyborów wójtów, burmistrzów i prezydentów miast, a także ich opinie dotyczące obszarów problemowych, w których samorząd (i funkcjonariusze samorządowi) się angażuje na rzecz zaspokajania zbiorowych potrzeb.

Ze względu na specyfikę podejmowanych zagadnień, pracę umiejscowiłem w ramach paradygmatu hermeneutycznego, a po części także podejścia postmodernistycznego i eklektycznego. Towarzyszyła temu refleksja  nad tym, co w danym momencie historycznym należy rozumieć pod pojęciem upodmiotowienia samorządu lokalnego, oparta w dużej mierze na badaniach jakościowych. Badany problem dotyczy zależności funkcjonalnych w kontekście zaspokajania realnych, zbiorowych potrzeb, a nawet zaspokajania tego, co wynika jedynie z samego przekonania o istnieniu potrzeb społecznych. Podejście to w dużej mierze pozwoliło uwzględnić wiele podejmowanych w ramach studium zagadnień w świetle metody neoinstytucjonalnej. Kompleksowy charakter metody neoinstytucjonalnej pozwolił operować na trzech płaszczyznach, warstwach, opisywanych przez Andrzeja Antoszewskiego, którym w pracy odpowiada w znacznej mierze podział na trzy części. W pierwszej uwypuklony został aspekt społeczno-kulturowy i uwarunkowania tradycyjno-historyczne, a także problem funkcjonowania wspólnoty i budowy społeczeństwa obywatelskiego. Jest to także obszar dotyczący kultury politycznej, analizowany bardziej z punktu widzenia socjologii polityki i historii. Druga warstwa skupia się na problematyce konstruowania nowego systemu politycznego po 1989 roku oraz zasadniczych zmian ustrojowych, dotyczących samorządu lokalnego w okresie transformacji. Wskazałem tu elementy prawno-organizacyjne, generujące konflikty i napięcia oraz destabilizację działania samorządu lokalnego związaną z wdrażaniem kolejnych reform. Zmiany w zakresie układu instytucjonalnego rozpatrywane są w pracy między innymi w kontekście działania zorganizowanych podmiotów polityki. Trzecia płaszczyzna z kolei dotyczy szeroko rozumianej „gry” politycznej i swoistej rywalizacji oraz płaszczyzn kooperacji pomiędzy politycznym centrum decyzyjnym, kreującym różnorakie inicjatywy, zmiany organizacyjne a dążącym do odgrywania podmiotowej roli samorządom lokalnym. Na płaszczyźnie tej podjęta została próba ukazania procesów wzmacniania roli centralnych ośrodków władzy oraz kontekstowego uprzedmiotowienia samorządu lokalnego, z wykorzystaniem instrumentów inżynierii politycznej na nowo optymalizującej ład polityczny.

Prezentowana monografia opiera się w znacznym stopniu na perspektywie socjologicznej, uzupełnionej i rozszerzonej jednak o perspektywę politologiczną. Zastosowane w pracy podejście integralne w moim przekonaniu pozwoliło uniknąć nieadekwatności problemowej wynikającej ze specjalizacji oraz z pewnego rozdrobnienia obecnego na gruncie nauk społecznych. Dynamiczne rozpatrywanie problemu związanego z procesem upodmiotowienia samorządu lokalnego wymagające badania zmian w czasie powoduje, że uwzględniać tu należało chociażby czynniki polityczne, ekonomiczne, kulturowe, demograficzne, geograficzne a nawet techniczne czy psychiczne. W ramach tego badania analizowałem źródła wywołane, takie jak indywidualne wywiady z funkcjonariuszami publicznymi samorządu lokalnego, rezultaty badań ankietowych, opisy procesów decyzyjnych, sytuacji i wydarzeń w których osobiście uczestniczyłem a także źródła zastane jak np. dokumenty, akty prawne oraz publikacje prasowe, komentarze, wywiady prasowe, felietony, relacje, wystąpienia publiczne, orzecznictwo sądów. Studium głównie opiera się na analizie jakościowej oraz ilościowej analizie danych wtórnych. W publikacji szczególnie wykorzystałem analizę indywidualnych wywiadów pogłębionych zrealizowanych w ramach autorskiego projektu badawczego Samorząd terytorialny w okresie transformacji ustrojowej w Polsce. Innowacje funkcjonowania wspólnoty i więzi społecznej na poziomie lokalnym (październik/listopad 2010), z udziałem szesnastu polskich funkcjonariuszy samorządu lokalnego. Badania własne związane są w znacznej mierze również z analizą dokumentów, uzyskanych informacji oficjalnych, odpowiedzi otrzymanych z poziomu poszczególnych jednostek samorządu terytorialnego. Jednym z elementów podejmowanej analizy działalności samorządu terytorialnego było sięgnięcie do artykułów z prasy lokalnej, felietonów obrazujących zaangażowanie funkcjonariuszy i mieszkańców, co jest stosunkowo rzadko eksplorowane w publikacjach naukowych.

Osiągnięciem naukowym podejmowanego studium jest:

1. szerokie i wieloaspektowe usystematyzowanie wiedzy o uwarunkowaniach społecznych i politycznych, wpływających na proces upodmiotowienia samorządu lokalnego;

2. zarys konceptualizacji i operacjonalizacji upodmiotowienia w celu badania jakości samorządu lokalnego;

3. identyfikacja i egzemplifikacja podstaw przekonań, związanych z procesem tworzenia i przekształcania samorządu lokalnego w okresie transformacji systemowej w Polsce;

4. analiza przyczyn i skutków niekonsekwencji zmian systemowych w procesie budowania samorządu lokalnego;

5. diagnoza socjo-polityczna kondycji wspólnoty lokalnej, stanowiącej oparcie dla samorządu lokalnego;

6. wypracowanie alternatywnych wobec postulatów tzw. demokracji partycypacyjnej, propozycji wzmocnienia demokracji przedstawicielskiej i organów uchwałodawczych samorządu lokalnego.

Z punktu widzenia rozważań podjętych w monografii istotna jest kwestia dotycząca jakości polskiego samorządu lokalnego. Wiąże się to bezpośrednio z problemem upodmiotowienia w kontekście formalizacji i instytucjonalizacji. Podjęty wysiłek badawczy prowadził do ustalenia, czy samorząd lokalny w Polsce utrwala się, popularyzuje i wkomponowuje w życie społeczne, czy jest jedynie tworem formalnym, nowym, sztucznym i uciążliwym zarówno z punktu widzenia sprawności działania organów państwowych, jak i społeczności lokalnych.

Przeprowadzone badania w kontekście postawionych w pracy hipotez przybliżają bardziej do wniosku, że w wyniku transformacji systemowej w Polsce formalnie utworzony został samorząd lokalny, niemający jednak w pełni podmiotowego znaczenia w ramach organizacji państwa i w znacznej mierze nieadekwatny do zaspokajania zbiorowych potrzeb mieszkańców. W szczególności wiele wymienionych w pracy przykładów wskazuje na to, iż jeszcze nie udało się skutecznie wykreować upodmiotowionej, odpowiedzialnej, samorządowej wspólnoty o charakterze lokalnym ani działaniami legislacyjnymi, ani innymi przedsięwzięciami organizacyjnymi. Istniejące wspólnoty, w różnych kontekstach funkcjonowania mogą być zamknięte, zaściankowe, a ich cele nie muszą służyć rozwojowi demokratycznego i nowoczesnego samorządu. Z kolei administracja rządowa nie znajduje się w partnerskich relacjach z administracją samorządową.

Z moich badań i analiz, w tym z analizy kilkunastoletnich doświadczeń wyniesionych z własnego uczestnictwa w charakterze funkcjonariusza publicznego wynikają określone wnioski i rekomendacje. Otóż pomimo różnych, negatywnych uwarunkowań systemowych i kulturowych nie ma wyraźnej potrzeby, aby ograniczać lokalną demokrację przedstawicielską. Dotyczy to zarówno problemu redukowania systemowej roli radnych na rzecz wzmacniania jednoosobowej egzekutywy, a z drugiej strony nadawania w procesie decyzyjnym szczególnego statusu różnorodnym organizacjom społecznym i nieformalnym aktywistom w imię realizacji ideowo uzasadnianych postulatów demokracji partycypacyjnej, uczestniczącej. Upodmiotowienie samorządu terytorialnego wiąże się z silnym mandatem demokratycznym lokalnych funkcjonariuszy publicznych, mających formalne prawo wypowiadać się w imieniu danej społeczności. Radni mają wciąż rzeczywistą legitymację demokratyczną, pochodzącą z wolnych wyborów. Zamiast zmniejszać ich liczbę w gminach, powołując się na oszczędności budżetowe i marginalizować znaczenie społeczne, warto rozważyć rozszerzenie zakresu przedstawicielstwa przy jednoczesnym podjęciu działań na rzecz poprawy jego jakości oraz popularyzować ten sposób aktywności.

Z omawianej monografii można wyprowadzić istotny, uprawdopodobniony wniosek, że proces upodmiotowienia samorządu lokalnego w Polsce po 1989 roku najpełniej wyraża się w propagowaniu lokalistycznej idei samorządności i upowszechnianiu się przekonania o sensie decentralizacji. Otwartą kwestią pozostaje jednak to, czy popularyzacja idei samorządności lokalnej przyczynia się do rzeczywistego upodmiotowienia, czy raczej jest wytworem istniejącej już, lokalnej podmiotowości.

W świetle wniosków wynikających z analiz zawartych w prezentowanym studium, upodmiotowienie samorządu lokalnego w Polsce nie jawi się jako utrwalony fakt społeczny, polityczny, prawny i gospodarczy. Bardziej zasadne wydaje się raczej mówienie o procesie upodmiotowienia, w kontekście trwającego wciąż w badanych obszarach procesu transformacji systemowej, charakteryzującym się różnym stopniem realizacji, niejednoznacznością kierunku i niekonsekwencją działań uczestników owego procesu.

 

Inne osiągnięcia naukowo – badawcze:

Podejmowane przeze mnie badania naukowe dotyczyły również problematyki transformacji systemowej w Polsce (nie tylko w kwestiach dotyczących samorządu lokalnego), roli jednostki w polityce a także problemów teoretycznych i metodologicznych w badaniach nad polityką. Wskazać należy tu trzy obszary moich badań:

1. Uwarunkowania swobody działania jednostki w polityce

2. Filozoficzne, teoretyczne i metodologiczne aspekty rozumienia polityki

3. Innowacja negatywna i pozytywna transformacji systemowej w Polsce 

Uwarunkowania swobody działania jednostki w polityce – jest to jedno z moich najwcześniejszych ukierunkowań badań politologicznych, w ramach którego analizowałem rolę jednostki w polityce ze szczególnym uwzględnieniem ograniczeń swobody działania, sprawczości i podmiotowości polityków. Wieloaspektowe ujęcie badanego problemu zawarłem w monografii (Swoboda działania polityka, Warszawa 2006) w wymiarze teoretycznym i empirycznym. Przedstawiłem modelowe ujęcie swobody działania polityka obejmującej jego działanie rozumne, racjonalne i świadome zarówno społecznie, kulturowo, indywidualnie jak i obiektywnie, dziejowo, co do konsekwencji. Podejście to skonfrontowałem z ujęciem uwzględniającym działanie nie zawsze świadomie zaplanowane (i okoliczności tzw. przypadkowe), ale paradoksalnie zgodne z siłami obiektywnymi (ważnymi, ale niewidocznymi w momencie podejmowania decyzji, procesami rzeczywistymi), bezosobowymi oraz pochodzenia ludzkiego, społeczno–kulturowego i zapewniającymi jednostce sukces w działaniu. Udowadniałem, że drugie ujęcie może być bardziej adekwatne w badaniach nad określeniem realnej roli jednostki w polityce, niż nastawienie oparte wyłącznie na tzw. racjonalnych kalkulacjach. W monografii na poziomie egzemplifikacyjnym odwołałem się do przeprowadzonych przeze mnie wywiadów kwestionariuszowych na reprezentatywnej próbie 1200 dorosłych mieszkańców Polski, dzięki którym m.in. ustaliłem, że wśród wskazywanych najczęściej czynników ograniczających swobodę działania polityka szczególne znaczenie przypisywane jest różnorodnym, niejasnym i niejawnym układom nieformalnym. Moje analizy w odniesieniu do różnych płaszczyzn badawczych omawiałem także w artykułach naukowych. Problematykę dotyczącą możliwości działania scharakteryzowałem w kontekście specyfiki funkcjonowania samorządu lokalnego wskazując na istotne, wielowymiarowe ograniczenia działania funkcjonariuszy publicznych (Co daje demokracja? Dylemat swobody działania polityków samorządowych, „Przegląd Samorządowy. Monitor Zamówień Publicznych” 2003, nr 12). W odniesieniu do szans i perspektyw uczestnictwa młodzieży w polityce, analizy dotyczące swobód i ograniczeń sprecyzowałem w jednym z rozdziałów pracy zbiorowej (Wyzwania dla młodych polityków - pola manewru, [w:] B. Gołębiowski (red.), Dylematy nie tylko młodych, Warszawa 2008). W publikacji tej udowadniałem jak istotne zagrożenia i ograniczenia dla politycznej aktywności młodych ludzi, związane są z sieciami i układami, nastawionymi na wykorzystanie potencjału młodzieży, a nie na ułatwienie pełnienia podmiotowej roli w polityce.  Moje analizy teoretyczne dotyczące swobody działania jednostki sprecyzowałem w artykule dowodzącym aktualność i przydatność dialektycznego rozpatrywania roli jednostki w polityce (Dialektyczny model swobody działania polityka [w:] T. Klementewicz (red.), Współczesne Teorie Polityki - od logiki do retoryki, „Studia Politologiczne” 2004, nr 8).

 

Filozoficzne, teoretyczne i metodologiczne aspekty rozumienia polityki – w ramach tego kierunku badań podejmowałem problematykę rozpatrywania zjawisk politycznych i zachowań uczestników polityki przez pryzmat koncepcji deterministycznych i indetermnistycznych, dialektyki, procesu historycznego, właściwości opisywania obiektów i wyjaśniania. Problematykę dotyczącą rozumienia i postrzegania procesu historycznego i historycznej konieczności podejmowałem jeszcze przed doktoratem, co omówiłem w artykule (Polityka jako tworzenie historii i historyczna konieczność, [w:] B. Kaczmarek (red.), Metafory polityki, Warszawa 2001). W moich badaniach wskazywałem na kulturowe, euro-amerykańskie uwarunkowania rozumienia decyzji politycznych, analizując wpływ protestantyzmu, odwołującego się do koncepcji wczesnochrześcijańskich, na rozumienie zjawisk ze sfery publicznej (Polityka jako boski plan i wyraz bożej woli, [w:] B. Kaczmarek (red.), Metafory polityki 2, Warszawa 2003). Badałem również problematykę paradoksów polityki, udowadniając fundamentalne niekonsekwencje wynikające z wykorzystywania skrajnych koncepcji filozoficznych m.in. w tworzeniu tzw. teorii spiskowych (Paradoks łączenia woluntaryzmu z fatalizmem, [w:] M. Karwat (red.) Paradoksy polityki, Warszawa 2007). Pogłębiając moje badania skoncentrowałem się na koncepcjach deterministycznych, aby przez ich pryzmat dowieść istnienia rzeczywistych ograniczeń działania w polityce, co omówiłem w artykule naukowym (Wybitność i niezależność w ujęciu deterministycznym, [w:] J. Błuszkowski, J. Zaleśny (red.), Rozumienia polityki, „Studia Politologiczne” 2009, nr 14). W badaniach nad problematyką wiarygodnego wyjaśniania zjawisk ze sfery publicznej, opublikowałem artykuł naukowy dowodzący, że istotnym podłożem wadliwej eksplanacji, są błędy i ograniczenia na poziomie deskrypcji, które trudno jest w pełni wyeliminować w naukach społecznych  (Rola deskrypcji w wiarygodnym wyjaśnianiu zjawisk społeczno-politycznych, [w:] J. Błuszkowski, J. Zaleśny (red.), Wyjaśnianie polityki, „Studia Politologiczne” 2010, nr 17).

 

Innowacja negatywna i pozytywna transformacji systemowej w Polsce – jest to obszar badawczy, na którym w ostatnim okresie pracy szczególnie się skoncentrowałem. Zainteresowanie to w znacznej mierze towarzyszyło również opublikowaniu zaprezentowanej w autoreferacie monografii. W moich badaniach poruszałem problematykę rzeczowej oceny transformacji systemowej w Polsce, nie tylko z punktu widzenia sukcesów, ale również udowodniłem istotne znaczenie dla funkcjonowania państwa, działań niekorzystnych i błędów decyzyjnych, co omówiłem w artykule naukowym zawartym w pracy zbiorowej (Transformacja w Polsce jako innowacja pozytywna i negatywna, [w:] J. Błuszkowski (red.), Dylematy polskiej transformacji, Warszawa 2007). Artykuł ten znalazł się także w wydaniu rozszerzonym wspomnianej pracy (Transformacja w Polsce jako innowacja pozytywna i negatywna, [w:] J. Błuszkowski (red.), Dylematy polskiej transformacji, Warszawa 2008), a także w pracy wydanej w języku angielskim (Transformation in Poland as Positive and Negative Innovation, [w:] J. Błuszkowski, S. Sulowski (red.), Dilemmas of Polish Transformation, Warszawa 2010). Moje zainteresowanie badawcze problemami transformacji systemowej w kolejnych latach skoncentrowałem na organizacji samorządu terytorialnego, dowodząc istotności znaczenia niekorzystnych uwarunkowania politycznych i regulacji określających jego ustrojową rolę oraz problemu niskiej jakości funkcjonowania wspólnoty samorządowej. Moje wnioski zawarłem w artykule zamieszczonym w czasopiśmie naukowym (Samorządowa wspólnota terytorialna - innowacja negatywna transformacji ustrojowej w Polsce [w:] S. Sulowski (red.), Polityka na szczeblu samorządu terytorialnego, „Studia Politologiczne” 2011, nr 20). W kolejnej publikacji, pracy zbiorowej, poprzedzającej wskazaną w autoreferacie monografię, skoncentrowałem się na problemie upodmiotowienia samorządu lokalnego w kontekście jego legitymizacji (Legitymizacja i upodmiotowienie samorządu lokalnego w okresie transformacji systemowej w Polsce, [w:] J. Garlicki (red.), Legitymizacja transformacji i systemu politycznego w Polsce, Warszawa 2014). W pracy tej sformułowałem m.in. następujące wnioski dotyczące samorządu lokalnego w Polsce:

- niewiele jest przykładów wskazujących na istnienie wspólnotowej społeczności lokalnej w wymiarze behawioralnym, wyrażającej się jako tzw. społeczeństwo obywatelskie, gdzie wyraźnie uwidoczniłyby się wzorce demokracji uczestniczącej, partycypacyjnej.

- wciąż trudno jest doświadczyć w Polsce funkcjonowania tak zorganizowanych społeczności, w których istniałby wysoki wskaźnik partycypacji mieszkańców w procesie decydowania o sprawach lokalnych oraz jednoznacznie wartościowy kapitał społeczny, ugruntowany na bazie wzajemnego zaufania i gotowości do świadczenia bezinteresownej pracy na rzecz współmieszkańców.

- legitymizacja systemu politycznego i władzy na poziomie samorządu lokalnego wydaje się nie tyle utrwalonym faktem, co procesem o różnym stopniu realizacji a jej istotnym spoiwem i fundamentem jest podbudowane ideologicznie przekonanie o tym, że lokalna społeczność wie najlepiej jak zorganizować życie publiczne na swoim terenie.

 

Dodać należy, że moje zainteresowania naukowe problematyką samorządu lokalnego w kontekście transformacji systemowej znajdują wyraz również w szeroko rozumianej działalności popularyzatorskiej. Jestem autorem przeszło stu publikacji (artykuły, felietony, wywiady) w prasie branżowej, samorządowej i czasopismach lokalnych.